Chaostheorie en publiek management
De ontwikkeling van de chaostheorie markeerde ruim vier decennia geleden een belangrijke verandering in ons denken over natuurlijke systemen. Tot ver in de twintigste eeuw heerste het geloof dat we ooit de natuur volledig zouden begrijpen en toekomstige ontwikkelingen zouden kunnen voorspellen. Deze veronderstelling bleek onjuist. Chaostheorie leert dat chaotisch, grillig en daardoor onvoorspelbaar gedrag nou eenmaal hoort bij de natuur of we het leuk vinden of niet. Al zou de capaciteit van computers nog eens duizend maal worden vergroot, dan nog blijft een weersvoorspelling vanaf een dag of zes een hachelijke zaak. Tegelijkertijd maakte chaostheorie ook prachtige patronen van natuurlijke zelforganisatie zichtbaar. Orde ligt besloten in chaos. Verbinding en dynamiek bleken belangrijke factoren die de vitaliteit van natuurlijke systemen bepalen.
Al snel werden verbanden gelegd tussen chaostheorie en sociale systemen. Het gedachtengoed van chaostheorie wordt echter nauwelijks in organisaties toegepast. Ten onrechte. Chaostheorie biedt bij uitstek inzicht in de complexiteit van samenleving en organisatie anno 2014.
Wat kunnen publieke organisaties van chaostheorie leren? Allereerst een grote bescheidenheid over de maakbaarheid van de samenleving , complexe organisaties en de effectiviteit van controle- en besturingssystemen. Hier staat tegenover dat meer kan worden vertrouwd op het zelf organiserend vermogen van de samenleving en van organisaties en hun medewerkers, uiteraard onder de juiste voorwaarden. Zelforganisatie faciliteren betekent minder management, minder controle en minder regels. De Chinese wijze Lao Zi brengt dit beginsel prachtig onder woorden in hoofdstuk 58 van de Tao Te Ching: “Is een regering suf en duf, dan is de bevolking vriendelijke en eerlijk”. Dit is geen wensdenken maar logica. Zonder management en controle vallen mensen terug op gewoontes. De ongeschreven eeuwenoude regels van het onderhouden van relaties worden nog steeds door veel mensen begrepen toegepast. Vriendelijkheid en eerlijkheid is daar een uiting van.
Betekent dit dat er helemaal niet moet worden gestuurd? Nee. In tijden van chaos is leiderschap juist belangrijk. Het gaat hier vooral om het consequent helder houden van de bedoeling van een organisatie. Die wordt in alle hectiek maar al te snel vergeten. In het verlengde hiervan is het heel belangrijk dat het management overzicht houdt en samenhang bevordert. Organisaties kunnen ook niet zonder structuur. Bij inrichting van deze structuur kan worden aangesloten bij mechanismen van zelforganisatie. Dit principe wordt mooi vervat in de paradox “vrijlatend sturen”.
De belangrijkste vorm van spontane zelforganisatie in de moderne samenleving is het ontstaan van netwerken met als meest spectaculaire voorbeeld: het internet. Het zijn de netwerkorganisaties die het beste passen in een tijd waarin iedere wereldburger in hooguit zes handdrukken met ieder ander in contact kan komen. Netwerkorganisaties zijn open en evolueren met de verdere ontwikkeling van de maatschappij. Een recent rapport over de toekomst van de Nederlandse diplomatie adviseert het ministerie van Buitenlandse Zaken om te vormen tot een netwerkorganisatie, nadat is vastgesteld dat het ministerie met zijn rug naar de samenleving stond. Publieke organisaties kunnen zich niet veroorloven hun rug te keren naar welke belangrijke externe stakeholdergroep dan ook. Organisaties die te veel naar binnen gekeerd zijn, staan logischerwijs met hun rug naar externe stakeholders. Dit leidt tot verlies aan contact met de realiteit, verlies aan relevantie en uiteindelijk verlies van hun bestaansrecht.
Tot slot moeten we onderkennen dat de middelen die de moderne positivistische wetenschap ons ter beschikking stelt om organisaties te sturen per definitie te kort schieten. Het gaat om modellen die maar een deel van de werkelijkheid belichten. Juist in chaotische situaties is het van groot belang het geheel en de samenhang voor ogen te houden.
Het probleem van onvolledige informatie bij het aansturen van organisaties is niet nieuw. Ervaren leiders gebruiken bij het nemen van moeilijke beslissingen zowel intuïtie als verstand. Cursussen voor zelfontwikkeling maken vaak gebruik van methodes die toegang geven tot innerlijk weten, zoals meditatie en opstellingen. Met behulp van deze methodes zijn wij in staat een groter deel van de werkelijkheid te omvatten en bij de besluitvorming te betrekken. In complexe situaties getuigt het handelen vanuit hoofd, hart en innerlijk weten van wijsheid.
Het dagelijks leven van veel overheidsmanagers wordt gedomineerd door incidenten, bananenschillen en hypes. Dit is een uiting van onze chaotische tijd. De manager die ervoor kiest inzichten uit de chaostheorie toe te passen in zijn organisatie, zal zich behalve als brandweerman ook kunnen ontwikkelen als een Merlijn. In onze tijd zijn wijze raadgevers als Merlijn hard nodig.